Als een kind goed kan leren en vrijwel nooit problemen heeft met rekenen, taal of andere vakken op school, kan hij een hogere intelligentie hebben dan gemiddeld. Maar een intelligent kind is niet per se hoogbegaafd. Wanneer is een kind hoogbegaafd? En hoe herken je hoogbegaafdheid?

Wat is hoogbegaafdheid?

Sommige mensen denken dat een intelligent kind automatisch hoogbegaafd is, maar dat is niet het geval. Hoogbegaafdheid gaat verder dan alleen een hoge score op een IQ-test. We spreken pas van hoogbegaafdheid als:

• Een kind een hoge intelligentie heeft (een IQ hoger dan 130).
• Zeer creatief kan denken (creërend denkvermogen).
• Een sterke motivatie heeft.

Als je kind deze drie persoonlijkheidskenmerken bezit, heeft hij aanleg voor hoogbegaafdheid, maar dit moet nog tot ontwikkeling komen. Dit gebeurt niet vanzelf en vereist een stimulerende omgeving.

Drie omgevingsfactoren spelen hierbij een rol: de invloed van het gezin, de school en vrienden.

Hoogbegaafdheid moet zich kunnen ontwikkelen. Dit is een langdurig proces waarbij al deze factoren een belangrijke rol spelen.

Persoonlijkheidsfactoren van hoogbegaafdheid

Hoogbegaafdheid wordt gekenmerkt door drie belangrijke persoonlijkheidsfactoren: hoge intelligentie, creativiteit en sterke motivatie. Hieronder worden deze factoren toegelicht.

• Intelligentie: Met een IQ-test kun je de intelligentie van je kind vaststellen. Een IQ-score van 130 of hoger wordt beschouwd als hoog intelligent, of ‘zeer begaafd niveau’. Hoewel de IQ-score een indicatie geeft, zijn er andere aspecten die bepalen of je kind hoogbegaafd is. Bij peuters en kleuters is een IQ-test minder betrouwbaar vanwege hun grillige ontwikkeling.
• Creativiteit: Hoogbegaafde kinderen bedenken vaak creatieve oplossingen. Creativiteit is moeilijker te meten dan intelligentie. Het gaat om het vermogen van je kind om ‘out of the box’ te denken, verschillende invalshoeken te zien en originele ideeën en oplossingen te bedenken. Deze kinderen stellen ook vaak kritische vragen en vragen eindeloos ‘Waarom?’.
• Motivatie: Motivatie is essentieel voor doorzettingsvermogen bij uitdagingen. Een kind leert en groeit door moeilijkheden te overwinnen. Het meten van motivatie is echter lastig. Veel gemotiveerde kinderen zijn niet noodzakelijk hoogbegaafd. Bovendien is een hoogbegaafd kind alleen gemotiveerd als hij ook voldoende wordt uitgedaagd.

Hoe vaak komt hoogbegaafdheid voor?

Ongeveer 2,5 procent van de mensen is hoogbegaafd. In een klas van 30 leerlingen betekent dit gemiddeld één tot twee (hoog)begaafde leerlingen. Het komt dus vaker voor dan je misschien denkt, maar niet altijd wordt hoogbegaafdheid op de basisschool herkend.

Op school wordt vaak gekeken naar prestaties, maar hoogbegaafdheid draait niet alleen om goede cijfers. Soms wordt het herkend door een afwijkende situatie, bijvoorbeeld wanneer een kind plotseling uitblinkt tijdens een projectweek of opbloeit tijdens een excursie of voorstelling.

Hoogbegaafdheid is voor ongeveer tachtig procent erfelijk, maar ook ouders met een gemiddelde intelligentie kunnen een hoogbegaafd kind krijgen.

Hoe herken je hoogbegaafdheid bij een kind?

Er is geen eenduidig antwoord op hoe je weet of jouw kind hoogbegaafd is. Het wordt niet altijd snel ontdekt. Hoogbegaafde kinderen hebben de potentie om op meerdere gebieden uit te blinken, maar dit komt lang niet altijd tot uiting.

Soms verbergen kinderen hun hoogbegaafdheid om zich aan te passen aan hun omgeving.

Hoogbegaafdheid kan zich op verschillende manieren manifesteren, aangezien elk kind uniek is en anders reageert op situaties. Elk hoogbegaafd kind gaat op zijn eigen manier om met zijn hoogbegaafdheid.

Sommige kinderen blinken uit op school, terwijl anderen juist buiten school uitdagingen zoeken. Een kind kan zijn hoogbegaafdheid ontkennen, terwijl een ander zeer competitief wordt.

Sommige hoogbegaafde kinderen gaan onderpresteren. Als een kind op school niet voldoende wordt uitgedaagd, kan hij zijn motivatie verliezen.

Dit kan resulteren in wisselende of achteruitgaande schoolprestaties. Daarnaast kan verveling leiden tot gedragsproblemen.

Kenmerken van een hoogbegaafd kind

Hoewel elk kind anders kan reageren op hoogbegaafdheid, zijn er verschillende kenmerken die erop kunnen wijzen. Een kind hoeft niet aan alle kenmerken te voldoen; dit varieert per persoon. Er zijn rationele, filosofische en creatieve kenmerken.

Rationele kenmerken

Hoogbegaafde kinderen kunnen snel verbanden leggen en denken vaak een stap verder, zowel op school als in andere situaties. Ze hebben vaak aan een woord genoeg en leren snel. Bovendien hebben ze meestal een uitstekend geheugen.

Filosofische kenmerken

Hoogbegaafde kinderen stellen veel (kritische) vragen, zoals “Waarom moet dit zo?” of “Waarom doen we dit?” Ze hebben vaak brede interesses, zijn betrokken en kunnen zich goed inleven in anderen.

Creatieve kenmerken

Hoogbegaafde kinderen vragen niet meteen om hulp, maar willen eerst zelf proberen een probleem op te lossen. Ze zijn ondernemend en leren door dingen uit te proberen.

Signalen die kunnen wijzen op hoogbegaafdheid

Hoogbegaafdheid kan zich op verschillende manieren uiten. Hoewel elk hoogbegaafd kind anders is, zijn er bepaalde signalen die erop kunnen wijzen. Hieronder volgt een lijst met mogelijke kenmerken:

• Hoge intelligentie
• Vroege ontwikkeling of ontwikkelingsvoorsprong
• Uitblinken op meerdere gebieden
• Gemakkelijk leren
• Goed leggen van causale verbanden
• Makkelijk analyseren van problemen
• De lat altijd hoog leggen
• Kritische instelling, kritische vragen stellen
• Zoeken naar de waarheid
• Maken van grote denksprongen
• Hoofd- en bijzaken kunnen onderscheiden
• Flexibel denken
• Inventief zijn
• Hoge mate van zelfstandigheid
• Brede of juist specifieke interesses
• Ongewone of originele vragen stellen
• Voorkeur voor abstractie
• Grote leerhonger
• Hoge motivatie
• Groot rechtvaardigheidsgevoel
• Doorzettingsvermogen om taken te volbrengen
• Enorme gedrevenheid bij interesse
• Zelfkennis: eigen sterke en zwakke punten herkennen
• Creativiteit
• Originaliteit
• Perfectionisme
• Overtuigingskracht
• Apart gevoel voor humor
• Goed kunnen omgaan met oudere kinderen
• Hoge mate van concentratie
• Scherp observatievermogen
• Gevoeligheid
• Inlevingsvermogen
• Veel energie of grote beweeglijkheid
• Uitstekende fijne motoriek

Let op: een hoogbegaafd kind heeft niet noodzakelijkerwijs al deze eigenschappen. Het ene hoogbegaafde kind kan sociaal erg sterk zijn, terwijl een ander juist bepaalde sociale vaardigheden kan missen.

Hoogbegaafdheid bij baby, peuter of kleuter

Bij baby’s, peuters of kleuters kun je nog niet echt van hoogbegaafdheid spreken. Je kind kan voorlopen op leeftijdsgenoten, extreem leergierig, slim of welbespraakt zijn, maar dat betekent niet direct dat hij hoogbegaafd is.

Dit kunnen signalen van hoogbegaafdheid zijn, maar ook zonder deze signalen kan een kind hoogbegaafd zijn. Belangrijk is dat je inspeelt op wat je kind nodig heeft, zodat hij zich op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo kan ontwikkelen.

Bij heel jonge kinderen spreek je beter van een ontwikkelingsvoorsprong dan van hoogbegaafdheid. Een ontwikkelingsvoorsprong betekent dat je kind duidelijk voorloopt op één of meerdere ontwikkelingsgebieden ten opzichte van zijn leeftijdsgenoten.

Een kind dat bijvoorbeeld sneller leert en verbanden ziet, heeft een ontwikkelingsvoorsprong.

Een ontwikkelingsvoorsprong is zonder test eenvoudig vast te stellen. Hoe groter de voorsprong, hoe groter de kans dat een kind later hoogbegaafd blijkt te zijn. Een kind kan een voorsprong hebben op verschillende terreinen:

• Spraak-taalgebied: Kinderen die op tweejarige leeftijd al in volzinnen spreken en/of een enorme passieve woordenschat hebben. Ze zien ook eerder het verband tussen oorzaak en gevolg dan hun leeftijdsgenootjes.
• Motorisch gebied: Kinderen die bijvoorbeeld met tien maanden al los kunnen lopen (de gemiddelde ‘loopleeftijd’ is vijftien maanden).
• Cognitief gebied: Kinderen die bijvoorbeeld voordat ze naar groep 1 gaan al begrip hebben van kleuren, tegenstellingen, vormen en/of getallen.

Is mijn kind hoogbegaafd test?

Als je vermoedt dat je kind hoogbegaafd is, bespreek dit dan met de school, het consultatiebureau of je huisarts. Zij kunnen je adviseren over de mogelijkheid om je kind te laten testen. Zo kun je beter begrijpen wat zijn behoeften zijn, zowel cognitief als sociaal-emotioneel.

Een ontwikkelingspsycholoog gespecialiseerd in hoogbegaafdheid of het Centrum voor Hoogbegaafdheidsonderzoek kan zo’n test afnemen.

Uit dit onderzoek komt een persoonlijk advies dat niet alleen betrekking heeft op onderwijs, maar ook op hoe jullie vanuit het gezin zijn ontwikkeling kunnen stimuleren.

Wat een hoogbegaafd kind op school nodig heeft, verschilt per kind. Je kind kan extra stof aangeboden krijgen, deelnemen aan een plusklas of talentenklas, of mogelijk een klas overslaan.

Dit laatste kan vooral nuttig zijn als je kind zich prettiger voelt bij oudere leerlingen dan bij leeftijdsgenootjes.

In principe kunnen alle basisscholen extra begeleiding bieden aan hoogbegaafde leerlingen. De manier waarop dit gebeurt, verschilt per school.

Sommige scholen zijn aangesloten bij een landelijk netwerk van begaafdheidsprofielscholen. Deze vereniging zet zich in voor onderwijsprogramma’s die speciaal zijn toegesneden op hoogbegaafde leerlingen, zowel in het primair als voortgezet onderwijs.

Onderpresteren bij hoogbegaafdheid

Hoogbegaafde kinderen kunnen problemen ervaren op school als ze niet voldoende worden uitgedaagd of als hun hoogbegaafdheid niet wordt herkend. Dit kan leiden tot onderpresteren en soms ook gedragsproblemen.

Hoogbegaafde leerlingen hebben vaak een brede algemene ontwikkeling en belangstelling voor diverse, soms complexe onderwerpen. Ze kunnen al veel weten over onderwerpen die nog niet in hun klas zijn behandeld.

Een onderpresterend kind kan thuis veel lezen en informatie verzamelen, maar op school wisselende prestaties laten zien, wat kan leiden tot een plotselinge afname van de schoolprestaties.

Onderpresteerders schrijven soms slordig en zijn niet enthousiast over de lessen. Hoewel hun schoolprestaties afnemen, weten ze vaak wel het juiste antwoord op ingewikkelde vragen.

Soms presteren ze mondeling beter dan schriftelijk, of blinken ze uit in individueel onderwijs op maat maar niet in het reguliere groepsonderwijs.

Onderpresterende hoogbegaafde leerlingen kunnen ontevreden zijn over zichzelf en hun schoolwerk en kunnen nieuwe activiteiten vermijden uit faalangst.

Dit onderpresteren kan leiden tot negatief gedrag in de klas. Ze kunnen lastig zijn, zich verzetten tegen de leerkracht, vervelen zich, maken hun huiswerk niet, vragen om aandacht of dromen steeds weg.

Soms doen ze liever niet mee aan groepsactiviteiten en zijn ze niet zo populair bij leeftijdsgenootjes.

De nadelen van hoogbegaafdheid

Hoogbegaafdheid kan problemen opleveren, vooral als het niet wordt herkend of gestimuleerd. Deze problemen kunnen zich voordoen op school, sociaal-emotioneel vlak of thuis in de opvoeding.

Wanneer een kind zich niet begrepen voelt, kan het eenzaam en neerslachtig worden. Er kunnen problemen ontstaan met sociale vaardigheden, communicatie en aanpassingsvermogen.

Hoogbegaafde kinderen maken soms moeilijk vriendjes omdat ze geen aansluiting vinden met leeftijdsgenootjes, wat kan leiden tot pesten of genegeerd worden. Hierdoor hebben hoogbegaafde kinderen vaak oudere vrienden.

Thuis kunnen ook problemen ontstaan, zoals ruzies en opvoedproblemen. Standaardopvoedadviezen werken niet altijd voor hoogbegaafde kinderen.

Ze komen bijvoorbeeld snel in opstand tegen onrechtvaardig gebruik van gezag door ouders. Een autoritaire opvoedingsstijl leidt vaak tot frustratie en woede, met weinig resultaat.

Deze uitdagingen kunnen leiden tot aanpassingsproblemen, depressie, gedragsproblemen of agressiviteit. Ook kunnen psychosomatische klachten ontstaan, zoals chronische buikpijn of hoofdpijn, zonder medische oorzaak (Aanhoudende Lichamelijke Klachten, ALK).